آرتروز زانو و درمانهای رایج آن

جهت درک بهتر این مطلب لازم است در ابتدا درمورد ساختمان واجزا مفصل اطلاعاتی کلی داشته باشیم .

مفصل و ساختمان آن :

مفصل: مفصل جایی است که دو استخوان در کنار هم قرار می گیرند و باعث میشود قسمت های مختلف بدن نسبت به هم حرکت کنند.
کپسول مفصلی: دو انتهای استخوان ها در جایی که با هم مفصل میشوند به وسیله پرده بافتی محکمی پوشیده شده که به آن کپسول مفصلی میگویند.
رباط: در اطراف کپسول مفصلی نوارهای بافتی محکمی قرار دارند که به آنها لیگامان یا رباط میگویند و مسئول پایدار کردن مفصل هستند.
غضروف مفصلی: غضروف یک بافت سخت ولی صاف و قابل انعطاف است که روی انتهاهای استخوان ها در محلی که در کنار هم قرار میگیرند را میپوشاند.
مایع مفصلی: مقدار کمی مایع غلیظ و لزج بین دو سر استخوان ها و در درون کپسول مفصل قرار گرفته که سطح غضروف را لیز کرده و اصطکاک بین دو سطح مفصلی را کم میکند که به آن مایع سینوویال یا مایع مفصلی می گویند.
منیسک: یک ساختمان لیفی _ غضروفی محکم و به شکل حرفC لاتین است که باعث تطابق سطحوح مفصلی می گردد. منیسک در پایداری و ثبات مفصل زانو نقش مهمی دارد.

آرتروز

آرتروز یک بیماری مفصلی است که در آن غضروف مفصلی دچار آسیب شده و تخریب میشود. آرتریت Arthritisبه معنای التهاب مفصل است و در استئوآرتریت Osteoarthritisکه شایع ترین نوع آرتریت می باشد مشکل اصلی در غضروف مفصلی است .البته بعد از مدتی استخوان مفصل هم دچار آسیب میشود. آرتروز یک کلمه یونانی به معنای مفصل است ولی به جای استئوآرتریت هم بکاربرده میشود.در فارسی گاهی بجای کلمات استئوآرتریت و آرتروز از کلمه “ساییدگی مفصل” استفاده میشود.

آرتروز زانو Knee Osteoarthritis

آرتروز زانو شایع‌ترین بیماری مفصلی دنیا است و یکی از مهمترین علل ناتوانی، محدودیت حرکتی و کاهش کیفیت زندگی بخصوص در افراد بالای ۴۵ سال است .در این بیماری تمام عناصر مفصلی شامل غضروف، استخوان، رباط ، ساختارهای جانبی‌مفصل و منیسک‌ها درگیر می‌شود و دراثر تخریب غضروف مفصلی و استخوان سازی مجدد اطراف مفصل ، علایم بیماری بروز می‌کنند.

علل آرتروز و عوامل زمینه ساز آن :

۱) ژنتیک و نژاد : در بعضی افراد استعداد بروز آرتروز بیشتر است.
۲) جنسیت : آرتروز در زنان بیشتردیده میشود.
۳) چاقی : در زمان راه رفتن یا دویدن ۲ تا ۵ برابر وزن شخص به مفصل زانو فشار وارد می آید. این فشار در افرادی که اضافه وزن دارند سیر تصاعدی داردو ساییدگی مفاصل زانو در افراد چاق بیشتر و زودتر ایجاد میشود .
۴) شغل : فعالیت های بدنی شدید به علت شغل خاص و یا انجام ورزش خاص میتواند ضربات بیش از حد تحمل مفصل برای ترمیم به آن وارد کرده و موجب بروز آرتروز یا ساییدگی مفصل شوند.درمشاغلی نظیر تعمیر خودرو، فرد ناچار است چندین بار در طول روز وارد چاله مکانیکی شود و در حالت نشسته یا ایستاده خودرو را تعمیر کند یا افرادی که به معماری یا بنایی اشتغال دارند ویا افرادی که بیشتر ساعات کاری روی زانو می نشینند .بیشتر در معرض خطرند . آرتروز در ورزشکاران حرفه‌ای که مدام در معرض ضربه خوردن هستند نیز بسیار شایع است .
۵) سن :ساییدگی مفصلی جزئی طبیعی از روند پیری است که در همه انسان ها با افزایش سن ایجاد میشود ولی سن شروع آن در افراد مختلف متفاوت است.
۶) عوامل آناتومیک :تغییر شکل‌ها مفصل زانو : پای ضربدری ، پای پرانتزی ، عقب زدگی زانو
۷) عوامل هورمونی : برخی هورمون ها مانند لپتین در آرتروز موثرند
۸) ضربه و آسیب قبلی به مفصل : عفونت در مفصل، شکستگی و دررفتگی ، آسیب رباط ها منیسک ها و کپسول مفصلی زانو که مفصل را ناپایدار کرده اند و یا تغییر شکل استخوان های اطراف مفصل میتوانند موجب تشدید یا بروز آرتروز شوند.
البته در طول زندگی مفاصل بدن دائما در یک فرآیند آسیب و ترمیم قرار دارند.اما گاهی اوقات شدت آسیب های وارده به مفصل بیشتر از این توان ترمیمی است و گاهی قدرت ترمیم بدن کاهش یافته و نمیتواند آسیب های معمولی را مرتبا ترمیم کند. ابن امر موجب می شود که در ابتدا سطح غضروف لایه لایه شده و با هر آسیبی مقداری از روی غضروف برداشته شود تا اینکه بتدریج ضخامت غضروف کم میشود. و منتهی به ارتروز می گردد .البته بیماری در ابتدا خفیف است ولی ممکن است با کذشت زمان پیشرفت کرده و شدیدتر شود
شایعترین علایم و نشانه‌ها:
لزوما تمام این علائم در یک بیمار وجود ندارد

• درد و حساس شدن مفصل
• خشکی مفصلی
• کاهش دامنه حرکتی مفصل
• ضعف و آتروفی عضلات اطراف مفصل
• تجمع مایع در مفصل
• تغییرشکل مفصلی ( بیشتر به صورت پای پرانتزی )

درمان

درمان در این بیماری هم شامل مدارا است و هم مداوا. درواقع درمان های متفاوتی برای آرتروز زانو وجود دارد که تاثیر آنها در افراد مختلف متفاوت است . مهمترین اهداف درمان شامل کاهش درد ، برگشت و افزایش کارایی و فعالیت زانو است. درمان در مراحل ابتدایی بیشتر شامل درمان های غیر جراحی می شود و در مراحل پیشرفته تر ممکن است عمل جراحی مورد نیاز باشد.

۱- تغییر روش زندگی

• کنترل و کاهش فعالیت‌های روزمره که منجر به فشار بیش از اندازه به ناحیه زانو می شود .مثلتغییر فرم نمازخو اندن
• کنترل و کاهش فعالیت‌های بدنی شدید و مخرب( افرادی که درطول فعالیت‌های کاری سخت، هیچگونه استراحتی به مفاصل جهت ترمیم و احیائ مجدد نمی‌دهندبیشتر در معرض خطرند)
• اجتناب از بالا و پایین رفتن از پله‌ها به دفعات متوالی به خصوص پله‌هایی که شیب تند دارند( هنگامی که ما از پله ها بالا می رویم در حدود ۳ برابر وزن بدنمان به مفصل زانو فشار وارد می کنیم این در حالی است که در هنگام پایین آمدن این فشار به حدود ۸ـ۷ برابر وزن بدنمان می رسد)
• رعایت نکات مربوط به استفاده صحیح از پله ، توصیه می شود افراد با صبر و حوصلهو به آرامی و یک پله-یک پلهبالا و پایین بروند.
• استفاده از توالت های صندلی دار یا فرنگی
• پرهیزاز وضعیت‌های ثابت که زانو را در یک حالت به مدت طولانی قرار می‌گیرد خصوصا نگه نداشتن زانو به حالت خم شده در مدت زمان طولانی (مانند چهار زانو نشستن، دو زانو نشستن)نشستن های طولانی مدت فشار زیادی به مفصل زانو وارد می کند و زمینه آرتروز را فراهم می سازد و لازم است افرادی که کارمند و پشت میز نشین هستند یا درزمان رانندگی طولانی هرازگاهی چند قدمی بردارند و به زانوی خود استراحت دهند.
• عدم انجام حرکات تند ، جهشی و چرخشی بر روی زانو
• ایجاد تغیراتی در محیط که باعث کاهش فشار بیش از اندازه به زانو می شود مثل کاهش شیب پله یا خذف پله ها و تبدیل آن به رمپ تا حد ممکن یا استفاده از تخت و تنظیم ارتفاع تخت با توجه به قد فرد یا تنظیم ارتفاع واکر با توجه به قد فرد

۲- کاهش وزن

گاهی اوقات کاهش فقط چند کیلو گرم وزن میتواند درد زانو را تا حد زیادی کاهش داده و کارآیی زانو را افزایش دهد.( کسی که ۱۰۰ کیلو وزن دارد هنگام پایین آمدن از پله حدود ۸۰۰ کیلو وزن به زانوهایش وارد می شود نسبت در حالی که یک فرد ۶۰ کیلویی در حدود ۴۸۰ کیلو وزن به زانوهایش وارد می شود)

۳- ورزش و نرمش

چون مفصل مبتلا به آرتروز یک مفصل سالم تلقی نمی شود ،فشارهای بیش از حد، منجر به آسیب مفصلی می شود. از طرفی با توجهبه اینکه غضروف مفصلی فاقد عروق خونی است ، حرکات طبیعی و تحرک مفصل به صورت کنترل شده ، نقش مهمی در تغذیه غضروف دارد. نرمش میتواند دامنه حرکات زانو را نیز افزایش داده و عضلات اطراف زانو را نیز تقویت کند.با کشش برخی عضلات اطراف مفصل و تقویت برخی دیگر ازعضلات میزان فشار روی مفاصل کاهش می‌یابد که نوع تمرین و شدت آن را درمانگر مربوطه به بیمار آموزش می دهد .باید توجه داشت که آرتروز هر مفصل تمرینات مخصوص به خود را دارد که با یاد گرفتن آنها میتوان تا حدود زیادی درد را کاهش داد.پیاده روی ،تمرینات هوازی کنترل شده ،شنا و حرکت در آب (آب درمانی)نیز عموما مفید است . نکته مهم این است کههر ورزشی برای درمان آرتروز موثر نیست. برخی عضلات باید تقویت و برخی عضلات باید ضعیف شود .همچنین حرکات و فعالیت‌هایی که باعث تشدید درد می‌شوند باید ترک و با درمانگر مربوطه مطرح گردد .بطور کلی بهتر است افراد ۵ دقیقه ورزش ملایم و سبک انجام داده یا پیاده روی کنند و بعد از آن چند حرکت کششی مناسب برای عضلات اطراف مفصل انجام دهند.ازطرفی باید توجه داشته باشند که روی مفصل ملتهب فشار زیادی وارد نشود.

۴- وسایل کمکی و حمایتی

استفاده از وسایلی مانند بریس های زانو، کفی های مخصوص کفش و عصا (دست مقابل اندام دچار آرتروز )میتواند در کاهش دردهای زانو به علت آرتروز موثر باشد.

۵- گرما درمانی

در گرما انعطاف پذیری بافت ها بیشتر و عضلات و رباط ها نرم تر می شوند. این در حالی است که درد زانوها در سر ما بیشتر خود را نشان می دهد.گرم نگه داشتم مفصل مبتلا به آرتروز میتواند تا حدی درد ناشی از آن را کاهش دهد. این گرما حتی می تواند با استفاده از لباس های کلفت تر بدست آید .

۶- درمان دارویی

مهمترین دستهدارویی که در کنترل این بیماری کاربرد دارد داروهای ضد التهابی هستند. این داروها التهاب مفصل را کاهش داده و میتوانند درد را تا حدود زیادی کاهش دهند. سردسته این داروها آسپرین است. بروفن، ایندومتاسین، دیکلوفناک، ناپروکسن، مفنامیک اسید، پیروکسیکام و سلکوکسیب در این دسته دارویی قرار میگیرند. گرچه تعدادی از این داروها بدون نسخه پزشک برای بیمار قابل دسترس هستند ولی این داروها مانند هر دارویی ممکن است برای بیمار عوارضی داشته باشند.
گلوکوزآمین و کندروآیتین سولفات از دسته مکمل های خوراکی هستند و ممکن است در کاهش درد این بیماران موثر باشند. مواد موثر این داروها مولکول هایی هستند که بطور طبیعی در غضروف مفصلی وجود دارند. البته تاثیر مفید این داروها بیشتر در مراحل ابتدایی استئوآرتریت است .
هیالورنیک اسید از دیگر داروهای مورد استفاده است که معمولا بصورت تزریق داخل مفصلی از آن استفاده میشود.

۷- عمل جراحی

از اعمال جراحی متفاوتی در درمان آرتروز استفاده میشود. درمان های جراحی معمولا برای بیمارانی بکار برده میشود که درد و ناراحتی آنها به اقدامات درمانی قبلی پاسخ مناسبی ندهد.و مفصل به جمود نزدیک شود .این درمانها شامل :

• تنظیم سطوح و عناصر مفصلی درگیر(Debridement)، برداشتن استئوفیت ها، برداشتن کناره غضروف‌ها و منیسک‌های ریش ریش شده ،سینوکتومی(به هنگام افزایش ضخامت غشای سینویال) و برداشتن اجسام آزاد(loose body) در مفصل و پاک و تمیز کردن مفصل زانو .تمیزکردن و یا تنظیم عناصر مفصلی درگیر زانو ممکن است با آرتروسکوپی و یا بدون آرتروسکوپی انجام گردد.آرتروسکوپی روشی است که در آن لوله های باریکی به داخل مفصل زانو فرستاده میشود و از طریق آنها داخل زانو دیده شده و در صورت لزوم پزشک جراح از طریق آن میتواند اقدامات درمانی را در زانو انجام دهد.
• زمانیکه تغییرشکل در زانو وجود دارد(مثلا به هنگام ایجاد پای پرانتزی)استئوتومی زانو انجام می شود .در این روش قسمت بالایی استخوان درشت نی و گاهی قسمت پایینی استخوان ران توسط پزشک در اطاق عمل بریده شده و استخوان ها در وضعیت جدیدی در کنار هم قرار می گیرند تا امتداد استخوان ها و امتداد مفصل زانو تصحیح شود.
• در موارد تخریب شدید مفصلی تعویض مفصل زانو (آرتروپلاستی)انجام میشود. در این نوع عمل جراحی قسمت هایی از استخوان سطح مفصلی زانو برداشته شده و با پروتز (مفصل مصنوعی) جایگزین می شود .گاهی به علت شرایط ویژه جراح مجبور به برداشتن سطوح مفصلی و جوش دادن دو استخوان می شود.( به این عمل آرترودز(Arthrodesis) یا فیوژن می گویند.